Zal ik toch nog eens proberen om naar Ameland te gaan, nu de aankomende vrije zomer om een invulling vraagt? In het verleden is mijn poging om Ameland te bezoeken mislukt. Bij de voor het eerst aangeschafte GPS op ons zeiljacht bleek het -achteraf- nog nodig om het coördinatenstelsel af te stemmen op het gewijzigde coördinatenstelsel van de nieuwe waterkaart. Het waarschuwende inlegvelletje was mij vlak van tevoren door de wind uit de handen weggewaaid…. Afijn, ik raakte steeds meer verward en uiteindelijk geraakten we steeds verder buiten de vaargeul. We strandden aan lager wal op het wad, met Ameland nog lang niet in het zicht.

Is dit een typisch gevalletje “menselijke fout”? Veel incidenten van gebruikers van navigatiehulpmiddelen halen de media. De kop “Dood door GPS” komt voor, waarbij er gelukkig niet altijd sprake is van doden, maar wel van letsel in een of andere vorm. Relatief frequent treden enkelvoudige aanrijdingen op, tegen gebouwen, vangrails of kunstwerken. Of stranden mensen op het spoor of in de wildernis. De oorzaken van dit soort incidenten met navigatiehulpmiddelen blijken meestal herleidbaar naar het informatieontwerp en naar keuzes in techniek die hun effect hebben op het menselijk gedrag.

Op het wad had ik last van de een paar typische fenomenen: de ‘houthakker’ en de ‘zwarte zwaan’.
• Houthakkers weten dat hoge bomen bij het kappen ook harder vallen, dan minder hoge bomen. In relatie tot automatisering bedoel ik daarmee dat wanneer er in systemen met een hogere mate van automatisering sprake is van een betere routineprestatie, dat in een falende conditie de prestatie juist veel slechter is. Met name systemen die – door de gekozen technologie – geen garantie kunnen geven op integere data gaan gepaard met houthakkersverschijnselen. Dit soort systemen heten in de human factors literatuur ook wel “imperfecte automatisering”. Tijdens routinesituaties draagt een toegenomen automatisering bij aan de menselijke prestatie. In falende condities, leidt diezelfde automatisering juist tot significant slechtere prestaties.
• Met de uitdrukking “zwarte zwaan” doel ik op het verschijnsel dat de gebruiker van zo’n – op zich goed presterend – systeem de falende situatie geheel niet opmerkt. De ironie van automatisering is dat hoe betrouwbaarder de automatisering is, hoe zeldzamer de faalcondities optreden.
De combinatie van de zwarte zwaan (niet opmerken) met een houthakker (falende conditie) is natuurlijk fataal.

Het tripje naar Ameland en het gebruik van navigatiehulpmiddelen zijn slechts een voorbeeld. De kansen van de moderne technologie vragen om een integrale mensgerichte ontwerpaanpak rond de twee dimensies van automatisering om de beoogde winst ook echt te realiseren:
1. de stadia in de informatieverwerking, uiteenlopend van aandacht trekken en informatie verzamelen, via begripsvorming tot besluitvorming en uiteindelijke uitvoering van de actie;
2. de gradatie van automatisering (level of automation, LOA), uiteenlopend van de mens die alles zelf doet zonder computer versus de computer die alles zonder de mens doet, met daartussen alle bekendere varianten van vandaag.

Automatiseringssystemen die verschillende soorten informatie integreren zijn heel gebruikelijk. De gebruiker beslist wat hij met die informatie doet. De mens kan bronnen controleren op correctheid en eventueel zijn besluit en actie zelf bijstellen. Er zijn ook automatiseringssystemen die acties aanbevelen en/of zelfs uitvoeren. Deze adviessystemen of uitvoerende systemen, zoals e-navigatiesystemen of botsgevaar-detectiesystemen hebben inherent kans op het ontmoeten van de houthakker en de zwarte zwaan, met alle gevolgen van dien.

Geautomatiseerde systemen, zoals navigatiehulpmiddelen leveren veel op. Denk aan bijvoorbeeld:
• reductie van werkbelasting, uitgaande van systemen met een mensvriendelijke interactie;
• reductie van onzekerheid over de positie, zoals tijdens slecht zicht , drukte of juist in verlaten gebieden;
• multi-criteria optimalisatie zoals de mogelijkheid tot het vinden van een locatie en de bijbehorende routeplanning, in combinatie met bijvoorbeeld het mijden van files;
• dynamische reactie bij  het oplossen van problemen, zoals ondersteuning na de keuze van een nieuwe route in geval van plotse wegversperringen.

Nadelen van dergelijke geautomatiseerde systemen, zoals navigatiehulpmiddelen, zijn bijvoorbeeld:
• een toename in het vertrouwen op de navigatiedata door de goede systeemprestaties;
• een afname van gevaarmonitoring in combinatie met het over-vertrouwen op optredende GPS-alarmen (“niets doen zolang er geen alarm de gebruiker waarschuwt”);
• erosie van traditionele navigatievaarheden. Bijvoorbeeld een bestuurder wordt minder zorgvuldig in routeplanning en ruimtelijke waarneming en oriëntatie, erop vertrouwend dat hij wordt ondersteund door navigatiesystemen.

Het is de kunst om de balans te vinden tussen de houthakkers en zwanen. Soms is het verstandiger om minder te automatiseren. Soms is het beter om meer aandacht aan het informatieontwerp te besteden, zodat de gebruiker altijd in control is. Het blijkt echt effectief om kennis van de menselijke (on)hebbelijkheden integraal onderdeel te laten zijn van het technisch ontwerp. De grote investeringen die gepaard kunnen gaan met de ontwikkeling van de systemen, kunnen we een (nog) groter succes laten worden. We hebben al veel geleerd en ik deel de lessons learned graag met u. Ik zie uit naar uw reacties, hieronder of via [email protected]

6 juni 2017 – door drs Kirsten Schreibers EurErg